GULEMAN'DA (ELAZIĞ) KROM MADENCİLİĞİ ve ETİBANK
Anadolu’da
Lawrance Smith tarafından, Bursa-Harmancık bölgesinde keşfedilerek tanınan krom
madeni, ilk zamanlarda porselen ve yüksek ısıya dayanan tuğla üretiminde
kullanılmıştır.
1880’den
itibaren ise top ve savaş araç-gereçleri, otomobil, nikelaj gibi alanlarda kullanılmaya
başlanmıştır. Balkan Savaşları’ndan sonra Alman Krupp ve Rochling firmaları Osmanlı
Devleti’ndeki krom madeniyle ilgilenmiş ve birçok krom ocağını işletmeye
başlamıştır. Ancak dünya savaşının başlaması sebebiyle bu teşebbüsler yarıda
kalmıştır.
Türkiye’de
rezerv olarak en çok Guleman, Fethiye, Tokat-Erzincan, Bursa-Eskişehir, Mersin
Niğde (Toroslar) bölgelerinde bulunan krom madeni, genelde yüksek kodlu arazilerde
yer aldığı için ocaklardan çıkarılan kromun satılması konusunda nakliye
harcamaları fazla olmaktadır.
I. Dünya
Savaşı ve Milli Mücadele yıllarında krom ihracatı çok düşük düzeylere inmiştir.
1930 yılında Türkiye’de mevcut imtiyazı devam eden ayrıca hükümete ait olan
krom madenlerinde sondaj ve üretim çalışmalarında bulunmak üzere 250 bin Türk
Lirası sermayeli Türk Krom Anonim Şirketi kurulmuştur.
Bu
çalışmalarla beraber Cumhuriyet Dönemi’nde krom üretimi tekrar artarak 1932
yılında 55.216 ton düzeyine ulaşmıştır. Etibank’ın kuruluşuna kadar krom
üretimi daha çok yabancı şirketler tarafından yapılsa da Alacakaya-Guleman krom
yatağında 1936 yılında Şark Kromları TAŞ’ın kurulmasıyla Etibank bu alanda
faaliyete başlamıştır. Elazığ’ın Alacakaya ilçesi (Guleman) sınırları
içerisinde bulunan kromit yataklarına 1870 yılında Rus Jeologu Çaheçef
tarafından değinilmiştir. Ancak kesin varlığı 1915 yılında saptanmıştır.
Alacakaya
köyü yakınlarındaki krom cevheri yatakları Maden Yüksek Mühendisi Abdullah
Hüsrev (Guleman) Bey tarafından bulunmuştur. Abdullah Hüsrev Bey, 1915 yılında
Ergani Bakır Madeni Müdürlüğü’nde İşletme Mühendisi iken burada tesadüfen krom
cevheri ile karşılaştığını ve merakla yaptığı araştırmalar sonucunda bakır
madenine yakın sahada Guleman köyünde krom cevherinin asıl yatağına ulaştığını
ifade etmiştir.
Guleman krom
yatakları Etibank tarafından 2 Mart 1936 tarihli kararla işletmeye alınarak N.
Behiç Erkin işletme müdürlüğüne atanmıştır. Krom madeninin işletileceğini haber
veren Akşam gazetesinde;
“Etibank
maden şefliğine tayin edilen Keçiborlu Kükürt Fabrikası müdürü Şahap (Enver
Birgi), yakında Ergani civarında yeni meydana çıkarılan krom madeni sahasında
tetkikler yapacaktır. Bu mıntıkada kromun mebzul (bol) olduğu anlaşılmıştır. Bu
mühim toprak altı servetimizden istifade için icap eden tesisat yakında
yapılacak ve Ergani’ye bu mıntıkadan havai bir hat çekilecektir”
açıklamasına
yer verilerek Guleman krom madeninde inşaatın başlanacağı belirtilmiştir. 18
Mayıs 1936’da 350 bin TL sermaye ile Etibank bünyesinde Şark Kromları TAŞ
kurularak Guleman’daki krom üretimi bu şirket tarafından yapılmaya
başlanmıştır. Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk’ün onayıyla Guleman
bölgesinde krom madenlerinin işletilmesi görevi Şark Kromları TAŞ’a
devredilmiştir.
Bu dönemden
itibaren hem krom üretimi de hem ihracatı yapılırken bir yandan da tesisat ve
inşaat işlerinin bitirilmesine çalışılmıştır. Şark Kromları İşletmesi 27 Ocak
1937 tarihinde Etibank’a bağlı bir müesseseye dönüştürülerek bu şekilde
çalışmalara devam edilmiştir. Etibank’ın kurulmasına kadar geçen sürede 1924-1935
yılları arasında Türkiye’de krom cevherinin toplam üretim miktarı 368 bin ton
civarında olmuştur. Şark Kromları İşletmesi’nin faaliyete geçmesiyle 1936
yılının altı aylık döneminde Guleman’daki krom üretimi 23 bin tona ulaşmıştır.
Devam eden yıllarda işletme bünyesinde yapılan yatırımlar sonucunda 1939’daki
krom üretimi 105 bin tona kadar yükselmiştir. Böylece ülke krom ihtiyacının %64,2’si
Guleman’daki rezervlerden elde edilmiştir. Üretilen kromlar daha çok yurt
dışına satılarak döviz girdisi sağlanmıştır. Guleman’da 1936 yılında çıkarılan
kromlar da Alman Krupp firmasına satılmış ve 30 bin ton roşkromit ihraç
edilmiştir27. 1936 yılında Türkiye krom ihracatında toplam satış 114 bin ton
civarında olmuştur. Bunun 37 bin tonu Almanya’ya, 27 bin tonu İsveç’e, 12 bin
tonu Fransa’ya, geri kalanı da İngiltere, Amerika, İtalya, Hollanda gibi
sanayileşen devletleredir. Bu satışlardan toplam elde edilen döviz geliri ise 2
milyon 169 bin Türk Lirası civarında olmuştur.
Guleman krom
madeninde Etibank’ın yaptığı çalışmalar, ülkemiz krom üretiminin artışına da
yansımıştır. Bu doğrultuda 1936 yılında toplam 160 bin ton, 1937 yılında da 192
bin ton krom üretimi gerçekleşmiştir. Guleman’daki kromu başka bölgelere
nakletmek için karayolu kullanılmış ancak mevsim şartlarının zaman zaman kara
ulaşımını engellemesi üzerine bir hava hattı inşasına karar verilmiştir. 3
Temmuz 1937 günü çalışır duruma getirilen 18 km. uzunluğundaki bu hava hattının
açılışı 1937’deki Cumhuriyet Bayramı kutlamalarına denk getirilerek törene katılan
protokol tarafından hizmete alınmıştır. Gulman’da krom üretiminin devam ettiği
dönemde 17 Haziran 1938 tarihinde kabul edilen 3460 sayılı kanun gereğince
İktisadi Devlet Teşekkülleri kurulması sağlanarak Şark Kromları TAŞ, 11 Mart
1939’da 1 milyon 300 bin TL sermayeli Mahdut Mesuliyetli Şark Kromları
İşletmesi Müessesesi’ne dönüştürülmüştür31. Guleman bölgesindeki maden
çalışmaları devam ederken Kütahya’nın Tavşanlı ilçesi Dağardı köyündeki krom
madeninin imtiyazının Etibank’a devredilmesi için ihale yapılmış; bu konudaki
mukavele ve şartnameler 14 Mart 1939’da Cumhurbaşkanı İsmet İnönü tarafından
onanmıştır.
KAYNAK
TEK PARTİLİ YILLARIN EKONOMİ POLİTİĠİNDE ETİBANK’IN KROM
MADENCİLİĞİ, Ö. Demir, 2018
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi DOI:
10.31455/asya.486064
Yorumlar
Yorum Gönder